νεολιθική εποχή

Η περίοδος της προϊστορίας από το 7000 π.Χ. έως περίπου το 2000 π.Χ., κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος, περνώντας από το θηρευτικό στο γεωργικό στάδιο, θεμελίωσε αργά και μεθοδικά τον πολιτικό του βίο πάνω στη νέα παραγωγική οικονομία και τεχνική. Ονομάζεται επίσης και νεολιθικό. Ο παλαιότερος ορισμός της ν.ε. ως περιόδου κατά την οποία ο άνθρωπος τελειοποίησε την επεξεργασία των λίθινων εργαλείων, δεν θα ήταν σήμερα πλήρης μετά τις τελευταίες έρευνες και τη σύνθεση των πρόσφατων συμπερασμάτων, από τα οποία προκύπτει ότι τα βασικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν την ουσία του νεολιθικού είναι η γεωργία, η κτηνοτροφία και η μόνιμη κατοικία. Οι πέντε χιλιετίες της ν.ε., κατά τη διάρκεια των οποίων όλες οι περιοχές του κόσμου δέχτηκαν σιγά-σιγά τους νέους τρόπους ζωής, πέρασαν από διάφορες φάσεις μέσα στις οποίες μορφοποιήθηκαν μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συμπεριφοράς, που έμειναν απαράλλακτα έως τις μέρες μας. Αλλά οι φάσεις αυτές δεν είναι ενιαίες σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Στην Ανατολή π.χ. οι μελετητές δέχονται τον εξής χρονολογικό πίνακα: 7000 π.Χ. - 5600 π.Χ. α. Πρώιμη ν.ε., β. ύστερη ν.ε.· στα Βαλκάνια: 6500 π.Χ. -3000 π.Χ. α. αρχαιότερη ν.ε., β. μέση ν.ε., γ. νεότερη ν.ε. Στην κεντρική και στη δυτική Ευρώπη ισχύουν οι ίδιες με τα Βαλκάνια διαιρέσεις· διαφέρουν όμως τα χρονολογικά όρια: για παράδειγμα, θέσεις με νεολιθικό πολιτισμό της Ιταλίας, όπως η Πεσκάρα και η Γκρότα Πιτσιόνι, χρονολογούνται στην πέμπτη χιλιετία, παρότι τα νεολιθικά τους στοιχεία θεωρούνται πρώιμα· το ίδιο και στην Αγγλία (Windmili Hill, Newferry) χρονολογούνται στην τέταρτη χιλιετία με νεολιθική ζωή πρώιμη. Από τις χρονολογίες αυτές φαίνεται ότι η ανθρωπότητα χρειάστηκε πολύ για να δεχτεί και να μορφοποιήσει σε τέλειες πολιτιστικές μορφές τη νεολιθική αλλαγή. Τα αίτια της κοσμοϊστορικής αυτής αλλαγής, όπως παραδέχεται η σημερινή έρευνα, είναι οι κλιματολογικές μεταβολές, οι οποίες συνόδευσαν το πέρασμα από το πλειστόκαινο στο ολόκαινο και οδήγησαν τον άνθρωπο μπροστά σε μια νέα πραγματικότητα. Οι νέες θερμοκρασίες και οι φοβερές βροχές, που ακολούθησαν το λιώσιμο και την υποχώρηση των παγετώνων, αφάνισαν τα μεγάλα θηράματα, αναγκάζοντας τον παλαιολιθικό κυνηγό, που σε αυτά στήριζε έως τότε τη νομαδική του ζωή, να αναζητήσει νέα είδη τροφής, όπως μικρά θηράματα και άγρια φυτά. Στις αρχές της ένατης χιλιετίας, χρησιμοποιώντας την πείρα που είχε στο μεταξύ αποκτήσει, ο άνθρωπος κατάφερε να δαμάσει τις δυνατότητες του περιβάλλοντος για δικό του όφελος. Έπαψε να είναι πια κυνηγός και συλλέκτης της τροφής του και έγινε παραγωγός της· αυτό ακριβώς αποτέλεσε την ουσία της νεολιθικής αλλαγής. Η αναπροσαρμογή δεν ήταν φυσικά εύκολη. Ούτε οι παλιοί τρόποι υποχώρησαν αμέσως· ανασκαφικά ευρήματα μαρτυρούν πως για δύο χιλιετίες (9000 π.Χ. -7000 π.Χ.) ο άνθρωπος πέρασε ένα μεταβατικό στάδιο, στηρίζοντας τη ζωή του στους τρόπους και της παλιάς (κυνήγι - αλιεία - συλλογή) και της νέας (γεωργία - κτηνοτροφία) οικονομίας. Το μεταβατικό αυτό στάδιο αποκαλείται μεσολιθικό. Η ν.ε. δεν άρχισε ούτε την ίδια περίοδο και δεν είχε την ίδια διάρκεια σε όλες τις περιοχές της Γης· αυτό καθορίστηκε από τον βαθμό κατά τον οποίο οι κατά τόπους πηγές (π.χ. το άγριο στάρι, το άγριο κριθάρι, τα μεγάλα κοπάδια των μικρών άγριων ζώων) ήταν προσιτές στον άνθρωπο για εκμετάλλευση. Έτσι οι δύο βασικοί πόλοι της νεολιθικής οικονομίας, η γεωργία και η κτηνοτροφία, ακολούθησαν δικό τους δρόμο και πέρασαν ιδιαίτερα εξελικτικά στάδια σε κάθε τόπο, ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες του. Στην κεντροδυτική Ευρώπη για παράδειγμα, η μεσολιθική οικονομία, ευνοημένη από τις κλιματολογικές συνθήκες, τα εκτεταμένα πυκνά δάση και τις στέπες και από την έλλειψη των προδρομικών δημητριακών, έφτασε έως την τέταρτη και την τρίτη ακόμα χιλιετία, την ίδια περίοδο, στο νότιο Ιράκ είχε ολοκληρωθεί ο κύκλος της νεολιθικής επανάστασης με τον πολιτισμό του Τελ Ουμπέντ, που θεμελιώνει την ιστορική εποχή των Σουμερίων. Ένα βασικό λοιπόν πρόβλημα στην έρευνα των νεολιθικών πολιτισμών είναι ποιά στάθηκε η γενετική περιοχή του νεολιθικού, σε ποιόν τόπο ο άνθρωπος θέρισε το πρώτο άγριο στάρι, έβγαλε τον δίκοκκο καρπό από το στάχυ, έτριψε το πρώτο αλεύρι και έπλασε το πρώτο ψωμί. Φυσικά αυτό δεν έγινε σε μια μονάχα και μοναδική θέση. Οι βασικοί άξονες, πάνω στους οποίους παρακολουθεί η επιστημονική έρευνα τα ίχνη των πρώτων νεολιθικών πολιτισμών, είναι οι Παλαιστίνη - Ιορδανία - Λίβανος - Ν. Τουρκία, Κιλικία, Συρία, Ιράκ και Ιράν. Ανασκαφικά ευρήματα όμως των τελευταίων ετών σε βαλκανικές νεολιθικές θέσεις δίνουν και στα Βαλκάνια μια θέση μέσα στην «πυρηνική» περιοχή του νεολιθικού. Τα παλαιότερα ίχνη νεολιθικής ζωής, που ανάγονται στο τέλος της όγδοης ή στην αρχή της έβδομης χιλιετίας, έχουν εντοπιστεί στην Παλαιστίνη (Ιεριχώ), στο Κουρδιστάν (Τζάρμο) και στη νότια λεκάνη της Κασπίας (σπήλαια Μπελτ -Χοτού), στην Τουρκία (Χατσιλάρ, Τσατάλ Χουγιούκ, Μερσίν), στη Γιουγκοσλαβία (Λεπένσκι Βιρ,Όμπρε), στην Ελλάδα (Μακεδονία, Θεσσαλία, Πελοπόννησος, Κρήτη). Σε λίγες περιπτώσεις διαπιστώθηκε ομαλή συνέχεια από τη μεσολιθική στη νεολιθική ζωή, όπως π.χ. στην Ιεριχώ, όπου ένα μεσολιθικό υπαίθριο ιερό, κοντά σε μια πλούσια πηγή - όαση, στάθηκε ο πυρήνας γύρω στον οποίο στήθηκε ένας μικρός και πρόχειρος οικισμός κυνηγών, που εξελίχθηκε στη γνωστή και διάσημη για τα τείχη της Ιεριχώ της Γραφής. Η ίδια συνέχεια πάει να διαπιστωθεί τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα, στο σπήλαιο Φράγχθι, στο Πόρτο Χέλι. Τα ίχνη της πρώιμης αυτής νεολιθικής ζωής, που απλώνονται χρονολογικά έως το τέλος της έβδομης χιλιετίας, αντιπροσωπεύουν τα στοιχειώδη είδη οικιακής χρήσης, εργαλεία σχετικά με τις γεωργοκτηνοτροφικές ασχολίες των ανθρώπων της εποχής, δρεπάνια, τρυπτήρες, πελέκια, φτιαγμένα από πυριτόλιθο και οψιανό· είναι επίσης κόκαλα των πρώτων εξημερωμένων ζώων και ίχνη καμένων καρπών. Η τέχνη δεν απασχολεί τον άνθρωπο σε όλες τις περιοχές. Τα αντικείμενα που έχουν σχέση με αυτήν είναι μικρά όστρεα τρυπημένα στη μέση και κατάλληλα για το στόλισμα του λαιμού. Με την τέχνη επίσης έχουν σχέση, και ως ένα σημείο με την πρωτοθρησκευτική συνείδηση του ανθρώπου, μια σειρά από μικρά πήλινα ή πέτρινα αγαλμάτια, τα ειδώλια. Για τέχνη μπορεί να μιλήσει κανείς όταν αναφέρεται στα εκπληκτικά ευρήματα του Τσατάλ Χουγιούκ, όπου σπίτια του νεολιθικού οικισμού - τα περισσότερα από τα οποία ο ανασκαφέας τους τα χαρακτήριζε ως ιερά - στολίζονται με θαυμάσιες και στη σύνθεση και στα χρώματα τοιχογραφίες. Η περίπτωση όμως του Τσατάλ Χουγιούκ είναι μοναδική για την ώρα. Με τη ν.ε. δηλαδή δε συμβαίνει ό,τι με την παλαιολιθική, κατά την οποία η τέχνη, ως ζωγραφική αναπαράσταση σκηνών του καθημερινού βίου ή ως μικρογλυπτική κινητών έργων πλαστικής έκφρασης ήταν εξαπλωμένη σε όλο τον κόσμο. Προκεραμική φάση. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των πρώτων αιώνων της ν.ε. είναι η έλλειψη πήλινων σκευών, γι’ αυτό οι ερευνητές την πρώιμη αυτή φάση την ονομάζουν προκεραμική και βασιζόμενοι στα ανασκαφικά δεδομένα της δίνουν διάρκεια 100 -500 χρόνια. Η απουσία κεραμικών σκευών δε σημαίνει ότι ο νεολιθικός γεωργός δεν γνώριζε τη χρησιμότητα του πηλού, αφού έφτιαχνε μικρά άτεχνα ειδώλια και τρυπτήρες· εκείνο που δεν είχε υλοποιηθεί ακόμα ήταν η ιδέα του πήλινου σκεύους. Η προκεραμική φάση, όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά ευρήματα, είναι εξαπλωμένη και στα Βαλκάνια· ιδιαίτερα στην Ελλάδα, μέχρι στιγμής έχει εντοπιστεί σε έξι θέσεις, πέντε στη Θεσσαλία και μία στην Πελοπόννησο. Αναπαράσταση νεολιθικού χωριού που εντοπίστηκε κοντά στο Άιχμπουλ, στο Βίρτεμττερ (Γερμανία). Στον νεολιθικό πολιτισμό έχει τις ρίζες της η πρώτη λογική οργάνωση της ανθρώπινης κοινότητας σε χωριά. Κεραμική φάση. Η δεύτερη αυτή φάση της ν.ε. αρχίζει με την επινόηση και την ευρεία εφαρμογή της κεραμικής: οι άνθρωποι βρήκαν γρήγορα τον τρόπο να κατασκευάσουν τα πρώτα πήλινα αγγεία, άψητα και χονδροειδή, με πηλό ακάθαρτο, σκούρες επιφάνειες και σχήματα που θύμιζαν τα πέτρινα σκεύη, που κατασκεύαζαν προηγουμένως. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του νεολιθικού πολιτισμού παραμένουν τα ίδια και στην κεραμική φάση, όπως θα παραμείνουν και σε όσες θα ακολουθήσουν· εκείνο που αλλάζει είναι η μέθοδος παραγωγής: από τώρα, οι διαδικασίες των διάφορων έργων θα κατευθύνονται, δε θα είναι τυχαίες - ο άνθρωπος έχει οργανώσει τις εμπειρίες του και τις χρησιμοποιεί όποτε θέλει. Από τη μελέτη των θραυσμάτων των αγγείων (οστράκων) που βρίσκονται αφθονότατα στις ανασκαφές, μπορεί να παρακολουθηθεί η γέννηση και η εξάπλωση των διάφορων ρυθμών της κεραμικής και να εντοπιστούν τα κέντρα όπου γεννήθηκαν οι ρυθμοί αυτοί και από τους οποίους εξαπλώθηκαν. Έτσι είναι σήμερα γνωστό, πως τα κέντρα όπου γεννήθηκαν αξιολογότεροι και μέχρι ένα σημείο ιδιότυποι νεολιθικοί πολιτισμοί είναι η Ιεριχώ, το Τσατάλ Χουγιούκ, η Μερσίν, το Τελ Χασούνα, το Σέσκλο, το Κερές, το Τελ Ουμπέντ, το Φαγιούμ κ.ά. Οι νεολιθικοί αυτοί πολιτισμοί δεν έμειναν βέβαια απομονωμένοι στις περιοχές όπου είχαν γεννηθεί: τα χαρακτηριστικά στοιχεία τους απλώνονται καμιά φορά σε πολύ μακρινούς τόπους. Έτσι, μπορούμε να αναγνωρίσουμε στοιχεία του Χατσιλάρ στους πολιτισμούς του ανατολικού Αιγαίου, στοιχεία των Νατούφιων στη νεολιθική ζωή της Αιγύπτου ή τέλος στοιχεία του νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας στους ντόπιους πολιτισμούς της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας. Ο βασικότερος λόγος που προκαλούσε τη διάδοση των πολιτιστικών στοιχείων, ήταν η μετακίνηση των ανθρώπινων ομάδων, χωρίς βέβαια να έχει πάντα τον χαρακτήρα μεγάλων μεταναστεύσεων. Ακόμα και η μικρή κοινότητα, που μετανάστευσε αναζητώντας νέα καλλιεργήσιμη γη, έφερνε μαζί της τους δικούς της τρόπους ζωής. Αλλά και το εμπόριο, έστω πρωτόγονο με το χαρακτήρα απλής ανταλλαγής, μετέφερε τα στοιχεία και τις ιδέες ενός τόπου σ’ έναν άλλο. Οι έμποροι έφερναν οψιανό από τη Μήλο, απαραίτητο για τα γεωργικά εργαλεία, στη Θεσσαλία ή πλουμιστά πινάκια του Τελ-Χαλάφ από τον Ευφράτη στην Κιλικία. Με τις μετακινήσεις αυτές και τις ανταλλαγές, τα νεολιθικά στοιχεία πέρασαν από τα κέντρα στην περιφέρεια. Τα κέντρα από τα οποία ξεκίνησε το νεολιθικό για να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο βρίσκονται, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα της προϊστορικής έρευνας, μέσα στη μεγάλη περιοχή, που έχει ως όριο τη γραμμή Κασπία -Τουρκία - Γιουγκοσλαβία - Θεσσαλία - Κρήτη -Παλαιστίνη - Ιράκ - Ιράν. Από το σημείο αυτό απλώθηκε στην Αίγυπτο, στη δυτική Μεσόγειο, στη νοτιοδυτική, στην κεντρική και στη βόρεια Ευρώπη, στη Ρωσία κ.α. Η δημιουργία βέβαια αυτών των καθυστερημένων τοπικών νεολιθικών πολιτισμών ή έστω αυτή η καθυστερημένη παραδοχή των νεολιθικών τρόπων ζωής δεν οφείλεται αποκλειστικά στη διάδοση του νεολιθικού· προϋπήρχαν σε κάθε περιοχή, σε λανθάνουσα όμως ή αδρανή κατάσταση, οι προϋποθέσεις που ανήκαν αποκλειστικά στον τομέα της παραγωγής. Με την εισαγωγή των ξένων στοιχείων δραστηριοποιήθηκαν οι λανθάνουσες αδρανείς προϋποθέσεις και με τη μεθοδική ανάπτυξη του ντόπιου δυναμικού γεννήθηκε ένας νέος νεολιθικός πολιτισμός ή δημιουργήθηκε απλώς μια περιφερειακή νεολιθική θέση. Έτσι, αναπτύχθηκαν οι νεολιθικοί πολιτισμοί της Αιγύπτου (Φαγιούμ, Αμράτι, Τάζα), της Ιταλίας (Μάλτα, Γκρότα Πιτσιόνι, Πεσκάρα), της κεντρικής Ευρώπης (Τζόπι, Κέκοβο, Γουίτλισιγκεν, Φρίντμπεργκ), της Αγγλίας (Νιούφερι Ντάλκεϊ) κ.ά. Οργάνωση της νεολιθικής ζωής. Η διαδικασία της διατροφής του νεολιθικού ανθρώπου έχει τρία στάδια: καλλιέργεια, αποθήκευση και αξιοποίηση των καρπών, τα οποία τον οδήγησαν να επινοήσει και να εφαρμόσει μια σειρά τεχνικών έργων. Χρησιμοποιώντας ντόπια ή επείσακτα υλικά κατασκεύασε αιχμηρές λεπίδες από οψιανό και πυριτόλιθο και τις προσάρμοσε σε κοκάλινα ή ξύλινα στελέχη, δημιουργώντας έτσι τέλεια δρεπάνια· από σκληρή πέτρα κατασκεύασε τρυπτήρες για το άλεσμα των καρπών, αξίνες και σμίλες - μέσα στο σπίτι του έφτιαξε φούρνους για το ψήσιμο του ψωμιού. Η κτηνοτροφία ξεκίνησε από την εξημέρωση των ζώων, με πρώτα το πρόβατο και την κατσίκα – τον βοήθησαν μόνο στη διατροφή του, αλλά του έδωσαν και τα μέσα, δέρμα και οστά, για να κατασκευάσει πολλά είδη πρώτης ανάγκης. Τα σφοντύλια, που βρίσκονται σε μεγάλο αριθμό στις ανασκαφές, μαρτυρούν την απασχόλησή του με την υφαντική. Οικισμοί – αρχιτεκτονική. Με τη ν.ε. ο άνθρωπος λυτρώθηκε από τη δουλεία του περιβάλλοντος, δημιούργησε όμως νέες δουλείες - υποχρεωμένος πια να κατοικεί δίπλα στους τόπους παραγωγής, αναγκάστηκε να χτίσει μόνιμους οικισμούς, κατά προτίμηση δίπλα σε πηγές, σε ποτάμια ή σε λίμνες, κοντά σε βουνά πετρώδη, πάνω σε εξάρματα και πάντα κοντά σε καλλιεργήσιμο κάμπο. Ένας μικρός νεολιθικός οικισμός συνήθως αποτελείτο από πέντε έξι σπίτια, στην Ιεριχώ όμως τα σπίτια του οικισμού υπολογίζονται σε 500 - 700. Γύρω από τα σπίτια βρίσκονταν συχνά λείψανα οχυρωματικών περιβόλων ή τάφρων, που κάποτε μαρτυρούν τεράστια εργασία: υπολογίζεται πως η οχυρωματική τάφρος του Λίντσιτχαλ (Κολονία) χρειάστηκε τρεις χιλιάδες μέρες για να γίνει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οργανωμένης νεολιθικής οχύρωσης αποτελούν τα τείχη της Ιεριχούς και σε μικρότερη κλίμακα οι οχυρωματικοί περίβολοι του δικού μας Διμηνιού. Τα σπίτια στα πρώιμα χρόνια της ν.ε. ήταν μικρές καλύβες φτιαγμένες από κορμούς δέντρων και ευλύγιστα κλαδιά. Εξακολούθησαν όμως να χρησιμοποιούνται και οι σπηλιές. Το Μπελτ - Ιμπί στη νότια Τουρκία ή το Μπελτ Χοτού στην Κασπία ή το σπήλαιο Φράγχθι στην Πελοπόννησο είναι από τα γνωστότερα νεολιθικά σπήλαια. Αργότερα, τα σπίτια έγιναν πιο στέρεα, πιο μόνιμα, συνήθως μονόχωρα, αλλά συχνά και με σύνθετη εσωτερική διαρρύθμιση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το νεολιθικό μέγαρο, που χτίστηκε πολύ νωρίς από νεολιθικούς γεωργούς και έφτασε έως τα μυκηναϊκά χρόνια, για να γίνει βασιλικό ανάκτορο και ύστερα ναός. Τα νεολιθικά σπίτια ήταν συνήθως ευθύγραμμα· στα πρώιμα όμως χρόνια της Ιεριχούς και στη Χοιροκοιτία της Κύπρου ήταν στρογγυλά, ενώ στον νεολιθικό οικισμό Ραχμάνι, στη Θεσσαλία, κοντά στη Λάρισα, βρέθηκαν σπίτια με αψιδοειδή τον πίσω στενό τοίχο. Τα νεολιθικά σπίτια ήταν γερά θεμελιωμένα με πέτρα· οι τοίχοι κατασκευάζονταν από πλιθιά. Στους κάμπους όμως, όπου η πέτρα ήταν σπάνια ή ανύπαρκτη, χρησιμοποιούσαν μόνο ξύλα: ο συνηθέστερος τρόπος κατασκευής ήταν χοντροί κορμοί δέντρων δεμένοι μεταξύ τους με ευλύγιστα κλαδιά και στεγανοποιημένοι με λάσπη. Εσωτερικά ήταν διαρρυθμισμένα έτσι που να εξυπηρετούν τους ενοίκους όλες τις εποχές: γύρω-γύρω έχτιζαν χαμηλά πεζούλια, πάνω στα οποία κοιμόνταν κι από κάτω έθαβαν τους νεκρούς· μερικές φορές τα έχριζαν και με αραιό πηλό και κάποτε τα στόλιζαν με γραπτή κόσμηση. Οι τοιχογραφίες του Τσατάλ Χουγιούκ είναι καταπληκτικές σε έμπνευση και εκτέλεση. Παράθυρα δεν φαίνεται να είχαν στις πόρτες, καμιά φορά, όταν ήταν κολλημένα το ένα με το άλλο, τις είχαν πάνω στη στέγη. Σε πεσσούς, χτισμένους σε επαφή με τους τοίχους, έστηναν ράφια, όπου ακουμπούσαν αγγεία και άλλα αντικείμενα για στολισμό του σπιτιού. Τα δάπεδα τα άλειφαν συχνά με αραιό πηλό· σε θέσεις ελώδεις όμως τα έστρωναν με κορμούς και κλαδιά δέντρων. Λείψανα τέτοιων δαπέδων βρέθηκαν σε πολλές νεολιθικές θέσεις στα Βαλκάνια· το 1970 βρέθηκαν στη Θεσσαλία, στον Πρόδρομο της Καρδίτσας, κατά τις ανασκαφές ενός πρώιμου νεολιθικού οικισμού. Τέχνη – θρησκεία. Ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος, φέρνοντας μέσα του την κληρονομιά της παλαιολιθικής παράδοσης, είχε σαφή πείρα του περιβάλλοντός του· μπορούσε επομένως να αναγνωρίσει και να αξιολογήσει τα επιμέρους στοιχεία του αντικείμενου κόσμου κι από την αξιολόγηση αυτή να περάσει στη γραφική ή πλαστική αναπαράσταση των αντικειμένων· συνεπώς ήξερε να κάνει τέχνη είτε για να εκφράσει παραστατικά τις προσωπικές του εντυπώσεις είτε για να χρησιμοποιήσει το έργο τέχνης σε μια ιδιαίτερη στιγμή της ζωής του. Δεν ξέρουμε αν αυτή η ιδιαίτερη στιγμή ήταν στιγμή λατρείας, προσευχής, δεισιδαιμονίας ή επιτάφιου θρήνου· εκείνο που ξέρουμε είναι πως ο νεολιθικός άνθρωπος από τις πρώτες και πρώιμες ακόμα φάσεις της νεολιθικής αλλαγής, παράλληλα με τη βιολογική αγωνία της αναπροσαρμογής στις νέες συνθήκες, έβρισκε καιρό να κάνει τέχνη, η οποία καλύπτει όλη την καθημερινή ζωή του και σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα δεν ξεπερνάει τα όρια της απλής χειρωναξίας, ή τουλάχιστον, πραγματώνεται μέσα στη σύνθετη κατασκευή ενός χειρωνακτικού και βάναυσου έργου· παράδειγμα η κεραμική, της οποίας ο σημαντικός ρόλος στον προσδιορισμό ορισμένων ιδιαίτερων εξελικτικών φάσεων του πολιτισμού αναφέρθηκε προηγουμένως. Κεραμική έφτιαξαν οι άνθρωποι από την 7η χιλιετία. Τα αγγεία γίνονταν συνήθως από ντόπιο ή επείσακτο πηλό, άλλοτε τέλεια καθαρισμένο κι άλλοτε ανακατεμένο με μικρές πέτρες και ξερά χόρτα. Για το ψήσιμο των αγγείων υπήρχαν κλίβανοι, όχι πάντοτε κατασκευασμένοι με σωστό τρόπο, γι’ αυτό τα αγγεία παρουσιάζουν πολλές φορές ανομοιομερές ψήσιμο. Τα νεολιθικά αγγεία, πάντοτε σχεδόν στιλβωμένα με κόκαλο ή ξύλο, είχαν συχνά και διακόσμηση, εγχάρακτη, γραπτή ή πλαστική, με βάση την οποία η νεολιθική κεραμική χωρίζεται σε ρυθμούς. Από τους γνωστότερους είναι του Τελ Χασούνα, Τελ Χαλάφ, Χατσιλάρ, Σέσκλου, Διμηνίου κ.ά., στους οποίους επικρατούν τα γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα, αλλά και τα ελεύθερα, τα νατουραλιστικά, έχουν αριστουργηματικά δείγματα, ιδίως στην κεραμική της Ανατολής. Τα σχήματα των αγγείων είναι κατά βάση σφαιρικά, δεν λείπουν όμως οι υψίποδες φρουτιέρες, τα έξοχα πινάκια, τα καταπληκτικά κύπελλα. Ένας άλλος τομέας της νεολιθικής τέχνης είναι η ειδωλοπλαστική, που οι μελετητές τη θεωρούν σημαντικότερη από την κεραμική, όχι μονάχα για την αξία που έχει για τον πολιτιστικό και χρονολογικό προσδιορισμό, αλλά και γιατί σχετίζεται άμεσα με την ιδεολογική πραγματικότητα του νεολιθικού ανθρώπου. Τα ειδώλια κατασκευάζονταν από πηλό, πέτρα, κόκαλο και ξύλο, τα περισσότερα όμως που έχουν σωθεί είναι πήλινα. Παριστάνουν ανθρώπους και ζώα, συνηθέστερη μορφή όμως είναι η γυναικεία, που πολλοί μελετητές τη σχετίζουν με τις θρησκευτικές αντιλήψεις των νεολιθικών γεωργών, ερμηνεύοντάς την ως παράσταση της μητέρας θεότητας, που είναι υπεύθυνη για την αφθονία και τη διαιώνιση · γι’ αυτό και τα αγάλματα της μητέρας θεότητας έχουν υπερβολικές καμπυλότητες, έτσι που οι γυναικείες αυτές μορφές να δείχνουν ότι είναι σε κατάσταση εγκυμοσύνης, με μαστούς, κοιλία, μηρούς και οπίσθια υπερβολικά διογκωμένα. Η αντρική μορφή είναι σπανιότερη, αλλά κι αυτή παριστάνεται γυμνή και με μια διάθεση που θα μπορούσε να ειπωθεί θρησκευτική. Δίπλα όμως στις αντρικές μορφές υπήρχαν και τα φαλλικά σύμβολα, πολύ συχνά στη νεολιθική ειδωλοπλαστική. Πολλές φορές αντικαθιστούν ασφαλώς την πλήρη πλαστική παράσταση της αντρικής μορφής, η οποία δεν εμφανίζεται τόσο πρώιμα στη νεολιθική ειδωλοπλαστική. Σπανιότερα είναι τα ειδώλια των ζώων, που τις περισσότερες φορές παριστάνουν κατοικίδια, χήνες, σκυλιά, γουρούνια κλπ., άλλοτε όμως δεν είναι δυνατό να αναγνωριστούν μορφές ζώων της συνηθισμένης μας πανίδας. Οι τερατοποιήσεις αυτές μπορεί να οφείλονται στην αναπαραστατική απειρία του τεχνίτη, μπορεί όμως να προέρχονται από κάποια μυθοπλαστική διάθεση. Οι ταφικές συνήθειες είναι το άλλο σκέλος της καθημερινής δραστηριότητας, που μαζί με την ειδωλοπλαστική μπορεί να συσχετιστεί με τη νεολιθική θρησκεία, η οποία αποτελεί μια ανεξιχνίαστη περιοχή του νεολιθικού πολιτισμού. Οι μελετητές παραδέχονται συμβατικά την ύπαρξη κάποιας θρησκευτικής ζωής κατά τη νεολιθική περίοδο, τα ανασκαφικά ευρήματα όμως δεν έχουν δώσει μέχρι σήμερα σαφείς αποδείξεις για την ύπαρξη δραστηριότητας που να είχε σχέση με τη θρησκευτική ζωή των ανθρώπων. Μόνο στο Τσατάλ Χουγιούκ αποκαλύφθηκε μια σειρά κτισμάτων, που ο ανασκαφέας Τζ. Μέλααρτ τα χαρακτήρισε οικιακά ιερά, αφιερωμένα στη λατρεία της γονιμότητας. Τα κτίσματα αυτά, χτισμένα ανάμεσα στα σπίτια, είναι διακοσμημένα εσωτερικά με πλαστικές αναπαραστάσεις ανθρώπων και ζώων, με τοιχογραφημένες σκηνές της καθημερινής ζωής του οικισμού και με σειρές ολόκληρες από τεράστια φυσικά ή κατασκευασμένα βουκράνια, στημένες στα δάπεδα ή στους τοίχους. Έτσι οι μελετητές, ξεκινώντας από το απόλυτο σχεδόν σκοτάδι και στηριγμένοι στην ειδωλοπλαστική και στις ταφικές συνήθειες, πιστεύουν πως, αν υπήρχε θρησκεία κατά τη ν.ε., έπρεπε να σχετίζεται άμεσα με την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου. Οποιαδήποτε λοιπόν κι αν ήταν η θρησκευτικότητα του νεολιθικού γεωργού, θα έπρεπε να είχε διαμορφωθεί οπωσδήποτε γύρω από τα δύο βασικά γεγονότα της ύπαρξης: τη γέννηση και τον θάνατο. Με τη γέννηση σχετίζονται, όπως είδαμε, τα ειδώλια γυναικών και αντρών και τα φαλλικά σύμβολα· με τον θάνατο σχετίζονται οι ταφικές συνήθειες. Ότι υπήρχαν ταφικές συνήθειες είναι γνωστό από ευρήματα αναγόμενα και στα πιο πρώιμα χρόνια της εποχής αυτής. Στην Ιεριχώ π.χ. βρέθηκαν κρανία ντυμένα με πηλό και στολισμένα με όστρεα στη θέση των άδειων ματιών· στις τοιχογραφίες του Τσατάλ Χουγιούκ πολλές σκηνές αναφέρονται στους νεκρούς ή καλύτερα σε νεκρικές τελετές. Από ευρήματα πάλι προκύπτει ότι στον νεολιθικό κόσμο ήταν πολύ διαδεδομένο το έθιμο της δεύτερης ταφής, δηλαδή της ανακομιδής. Ευρήματα σχετιζόμενα με το έθιμο αυτό ήρθαν τελευταία στο φως στη Θεσσαλία, κοντά στην Καρδίτσα. Το συχνότερο και πιο διαδεδομένο ταφικό έθιμο ήταν ο χρωματισμός των νεκρών με κόκκινη ώχρα. Το χρώμα αυτό συναντάται από τα παλαιολιθικά ακόμα χρόνια: κρανία σκεπασμένα με πέτρες βαμμένες κόκκινες είναι συνηθισμένο εύρημα των χρόνων αυτών. Γενικά οι νεολιθικοί έθαβαν τους νεκρούς τους σε αβαθείς λάκκους, σε στάση ισχυρά συσπειρωμένη και δίπλα τους έβαζαν πολλές φορές αντικείμενα, όπως εργαλεία πέτρινα, στολίδια από όστρεα, περιδέραια κοκάλινα κ.ά.· συνήθιζαν δηλαδή να κτερίζουν τους τάφους των νεκρών τους. Τα μικρά παιδιά τα έθαβαν μέσα σε ψάθινα καλάθια ή σε μικρά πήλινα πιθάρια. Οι τάφοι ήταν συνήθως συγκεντρωμένοι στη δυτική πλευρά του οικισμού, πολύ συχνά όμως βρίσκονται και μέσα στον οικισμό, μέσα στα σπίτια, κάτω από τα πεζούλια που χρησιμοποιούσαν για ύπνο. Αν τώρα οι νεολιθικοί άνθρωποι συνόδευαν τις ταφές τους με ιδιαίτερες τελετές, δεν μπορούμε να το ξέρουμε με βεβαιότητα. Η περιοχή αυτή της προϊστορικής ζωής θα μείνει για πάντα ίσως σκοτεινή. Η ν.ε. στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα η ν.ε. αρχίζει από την έβδομη χιλιετία. Πρωτοπόρος στη νεολιθική έρευνα του ελλαδικού χώρου υπήρξε ο Χρίστος Τσούντας, που πρώτος ανέσκαψε τις νεολιθικές πόλεις της Θεσσαλίας Σέσκλο και Διμήνι και με τις μνημειώδεις εκδόσεις των ανασκαφών του θεμελίωσε τη μέθοδο της νεολιθικής έρευνας στην Ελλάδα. Τις έρευνες του Τσούντα ακολούθησαν έρευνες άλλων Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων σε όλες τις περιοχές της χώρας, όπου έχουν επισημανθεί εκατοντάδες νεολιθικοί οικισμοί, από τους oποίους πολύ λίγοι έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα· ωστόσο και με τα σημερινά ανασκαφικά δεδομένα, είναι δυνατό να αναπαρασταθεί στο σύνολό του ο νεολιθικός πολιτισμός της Ελλάδας και να εξαχθούν συμπεράσματα όχι μόνο χρονολογικά, αλλά και ιδιαίτερα μορφολογικά. Με βάση τα ανασκαφικά αυτά δεδομένα η ν.ε. στην Ελλάδα χωρίζεται βασικά σε δύο περιόδους, την αρχαιότερη και τη νεότερη. Στη Θεσσαλία, που θεωρείται το σπουδαιότερο νεολιθικό κέντρο της Ελλάδας και έχει μέχρι σήμερα ερευνηθεί πληρέστερα από κάθε άλλη περιοχή της, την πρώτη νεολιθική περίοδο, την αρχαιότερη, οι μελετητές τη χωρίζουν σε δύο υποπεριόδους: η πρώτη είναι η εποχή αυτή που περιλαμβάνει και την προκεραμική φάση· η δεύτερη είναι η ώριμη, που λέγεται και μέση νεολιθική περίοδος και περιλαμβάνει τον γνωστό σε όλο τον κόσμο πολιτισμό του Σέσκλου.(Ο διαχωρισμός αυτός είναι απαρχαιωμενος – προκεραμεική νεολιθική (6800-6400), αρχαιότερη νεολιθική (6400-5700), μέση νεολιθική (5700-5300), νεότερη νεολιθική (5300-4300) και τελική νεολιθική/Υπονεολιθική (4300-3200). Τα χαρακτηριστικά του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα βασικά είναι τα ίδια με των άλλων περιοχών του κόσμου, υπάρχουν όμως και ιδιαίτερα, που μπορούν να χαρακτηριστούν ελληνικά και διαπιστώνονται σε όλους τους τομείς της νεολιθικής δραστηριότητας· στην κεραμική, στην ειδωλοπλαστική, στην αρχιτεκτονική. Η σύνθεση των στοιχείων αυτών μας δίνει την εικόνα του Αιγαιακού νεολιθικού πολιτισμού, του οποίου οι πολιτιστικές επιρροές φτάνουν έως τον Δούναβη, από όπου δέχεται επίσης στοιχεία πολιτισμού. Οι σπουδαιότερες και πληρέστερα ανασκαμμένες μέχρι σήμερα νεολιθικές θέσεις στην Ελλάδα είναι, κατά περιοχές: Ανατολική Μακεδονία και Θράκη: Παραδημή, Ντικιλί, Τας, Φωτολείβος· Κεντρική και Δυτική Μακεδονία - Κριτσανά, Όλυνθος, Νέα Νικομήδεια, Σέρβια· Θεσσαλία: Οτζάκι, Μαγούλα, Άργισσα, Πρόδρομος, Παζαράκι, Τζάνι Μαγούλα, Τσακλί, Ζερέλια, Πύρασος, Διμήνι, Σέσκλο, Σουφλί Μαγούλα· Φθιώτιδα - Φωκίδα - Βοιωτία: Λιανοκλάδι, Ελάτεια, Χαιρώνεια, Αγία Μαρίνα, Ορχομενός· Αττική: Νέα Μάκρη, Αθήνα· Πελοπόννησος: Παλαιά Κόρινθος, Λέρνα, Νεμέα, Ασέα, Φράγχθι· νησιά: Λευκάδα, Κέρκυρα, Σάλιαγκος, Κρήτη, Σκύρος, Εύβοια. Σε όλες αυτές τις περιοχές - θέσεις έχουν διαπιστωθεί στοιχεία του νεολιθικού πολιτισμού, αλλού από τις πρώιμες κιόλας φάσεις κι αλλού από τη νεώτερη περίοδο και πέρα. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι τώρα τελευταία στην Ερμιονίδα, στο σπήλαιο Φράγχθι, γίνονται ανασκαφές, από τις οποίες αποκαλύπτεται αδιάλειπτη πολιτιστική συνέχεια από τη νεώτερη παλαιολιθική έως τη ν. εποχή. Αυτό βέβαια θα πρέπει να συμβαίνει και σε άλλες θέσεις και δεν μένει παρά να επεκταθεί η έρευνα, για να επιβεβαιωθεί πια ότι στον αιγαιακό χώρο η ζωή και ο πολιτισμός εμφανίζονται από την παλαιολιθική εποχή και συνεχίζουν την πορεία τους χωρίς διακοπή ως τις μέρες μας. Αγγείο της νεότερης νεολιθικής περιόδου, ρυθμού Διμηνιού. Ειδώλιο της νεολιθικής εποχής, το οποίο έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη σε ανασκαφή στην περιοχή της Αγία Άννα, στον Τίρναβο (Αρχαιολογικό Μουσείο, Βόλος). Πρώιμο γραπτό αγγείο της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου από το Σέσκλο. Ειδώλιο της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, που εντοπίστηκε σε ανασκαφή στην περιοχή του Πρόδρομου στη Θεσσαλία (Αρχαιολογικό Μουσείο, Βόλος). Αγγείο της νεότερης νεολιθικής περιόδου από το Σέσκλο. Ειδώλιο της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, που βρέθηκε σε ανασκαφή στην περιοχή του Προδρόμου, στη Θεσσαλία (Αρχαιολογικό Μουσείο, Βόλος). Άποψη του νεολιθικού συνοικισμού της Μαρμάριανης, στη Θεσσαλία? η Θεσσαλία θεωρείται το σημαντικότερο και το πληρέστερα, έως σήμερα, ερευνημένο από τους αρχαιολόγους νεολιθικό κέντρο της χώρας. Αγαλματίδιο νεολιθικής εποχής, που βρέθηκε στην Ιαπωνία? η προχωρημένη τεχνική του μαρτυρά την άνθηση της νεολιθικής κεραμικής. Νεολιθικό ιερό στο Τσατάλ Χιουγιούκ αφιερωμένο, σύμφωνα με τον ανασκαφέα, στη λατρεία της γονιμότητας. Αναπαράσταση νεολιθικού χωριού που εντοπίστηκε κοντά στο Άιχμπουλ του Βίρτεμπεργκ, στη Γερμανία. Νεολιθικά δείγματα γραπτής κεραμικής, με διακοσμήσεις του πολιτισμού της Τριπόλγε, που αναπτύχθηκε, κατά την τρίτη χιλιετία, μεταξύ Καρπάθιων και Δνείπερου (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Βιέννη). «Θεά Μήτηρ», ειδώλιο της νεολιθικής εποχής, που βρέθηκε στη Ρωσία. Πήλινο ειδώλιο της νεολιθικής εποχής, που βρέθηκε στη Ρουμανία (Αρχαιολογικό Μουσείο, Κοντσάντσα).